Opisy wielu osobom kojarzą się z nudną częścią książki i z lekturami z czasów szkolnych. Realistycznymi powieściami z ubiegłego wieku, w których ciężko było przebrnąć przez kilkustronicowe opisy, zwłaszcza przyrody. Jednak bez opisów powieść nie byłaby kompletna. To one wprowadzają czytelnika w świat przedstawiony, a czasem także mogą odzwierciedlać nastrój bohatera i służyć do budowania napięcia w trakcie istotnej akcji. Co trzeba wiedzieć o tworzeniu opisów w powieści?
Opis a opowiadanie
Zasadniczo w powieści wyróżnia się dwa rodzaje tekstu – opowiadanie, które przedstawia zdarzenia, jest dynamiczne i popycha naprzód fabułę, oraz opisy będące elementami statycznymi przedstawiającymi świat w powieści, miejsca, przedmioty, postacie etc. Z racji tej statyczności, opisy wydają się czytelnikom czasem nudne, jeśli nie są dobrze skomponowane. Z kolei pisarzom z trudem przychodzi opisanie aktualnego stanu przedmiotów czy wyglądu miejsc w sposób intrygujący, ciekawy i dobrze współgrający z akcją oraz bohaterami.
Cel opisu w powieści
Podczas gdy opowiadanie jest głównym motorem napędowym fabuły, dzięki czemu zaspokojona jest ciekawość czytelnika, to opis daje mu niezbędne informacje, by zrozumieć akcję, bohatera i wyobrazić sobie świat przedstawiony. Opisy także budują klimat powieści, czego nie należy ignorować. Początkujący pisarze często mocno skupiają się na kreowaniu bohaterów oraz snuciu misternej fabuły i zapominają o opisach. W rezultacie fabuła odgrywa się na jakichś nieokreślonych ulicach, w pustych mieszkaniach, w parkach bez ładnych widoków etc. To znacząco utrudnia „wczucie się” w książkę.
„Kiedy na placu José Galveza pojawiła się po chwili rozklekotana taksówka, którą zatrzymałem machnięciem dłoni, otaczała mnie chmara dzieciaków w łachmanach, z wyciągniętymi rękami, błagająca o jałmużnę. Powiedziałem kierowcy, żeby zawiózł mnie na ulicę Esperanza, do Miraflores. Podczas długiego kursu dymiącym i rzegoczącym rzęchem pożałowałem, że rozpocząłem rozmowę z Arquimedesem.”
Mario Vargas Llosa, Szelmostwa niegrzecznej dziewczynki
Jak umieszczać opisy w powieści?
Styl powieści dziewiętnastowiecznych zakładał zazwyczaj najpierw podanie opisu, a potem opowiadania. W rezultacie bardzo obszerne sekwencje opisów nużyły czytelników i nie spełniały funkcji budującej napięcie w akcji. Realistyczne powieści obyczajowe miały za cel stworzenie bardzo kompleksowego opisu, jak najbardziej szczegółowego i konkretnego. Miało to swój urok, ale taki opis mógł mieć nawet kilkanaście stron i nie pozostawiał wiele dla wyobraźni czytelników, a do tego był dość jednowymiarowy.
Współcześnie powieściopisarze wykorzystują raczej sposób przeplatania opisu i opowiadania na zmianę, niejednokrotnie w obrębie jednego akapitu czy zdania. Krótkie opisy miejsca, przedmiotu czy postaci można wpleść nawet w dialog. Dzięki temu opisy nie są nudne, pełnią więcej funkcji i lepiej współgrają z resztą elementów powieści.
„Cygan podniósł zające i zniknął między skałami, a Robert Jordan popatrzył na płaską polanę i zbocze poniżej. W górze krążyły dwie wrony, a potem siadły na sośnie. Przyłączyła się do nich trzecia i Robert Jordan obserwując je pomyślał: ‘To będą moje czaty. Póki siedzą spokojnie, to znaczy, że nikt się nie zbliża zza drzew.’”
Ernest Hemingway, Komu bije dzwon
Opis dopasowany do bohatera
Współcześnie w powieści opisy można wykorzystać jako sposób na pokazanie charakteru bohatera. Opisy są wtedy takim odzwierciedleniem jego nastroju – przykładowo: gdy bohater ma gorszy humor, w powieści często w opisie pada deszcz czy jest pochmurnie. To taki typowy zabieg przybliżenia niebezpośrednio postaci czytelnikom.
„Gdy Stefan tak nagle znikł z jej życia, wuj Kazimierz jeszcze raz pospieszył na ratunek swojej krewnej, bo nie przestał myśleć o rodzinie. Jego serce było jak jednoizbowa chałupa Maślaków, ciepłe, ciasne i lekko śmierdzące, gościnne dla swoich. Od kiedy po wojnie przyjechał do Wałbrzycha, wbrew prawom fizyki toczył się gładko pod górę, obrastając po drodze sadłem. Nabity i krótkonogi, wciąż mocno trzymał się ziemi i z radości zacierał dłonie o grubych palcach jednakowej długości.”
Joanna Bator, Piaskowa góra
Opis kontra akcja
Opis może służyć wytrawnemu pisarzowi do manipulowania akcją. Wprowadzenie go umiejętnie, spowalnia ją, trzymając dłużej czytelnika w suspensie. Opis to statyczny element powieści, więc naturalnie spowalnia fabułę. Jednocześnie wyposaża czytelnika w wiedzę, która pozwoli mu mocniej przeżywać akcję i lepiej wyobrazić sobie przebieg zdarzeń.
„– Właśnie to mówię – powiedział Levi i wszyscy zamilkli na chwilę, zapatrzeni na podwórze od zaplecza, pustkowie, gdzie nie było nic oprócz szeregów pojemników na śmieci kipiących od foliowych opakowań i kosza do gry, z którego nie wolo było korzystać. Poznaczone różowymi strugami zimowe niebo wraz z krystaliczną przejrzystością zimnego słonecznego światła czyniły ponurą perspektywę powrotu do roboty w ciągu najbliższych trzydziestu sekund jeszcze bardziej nieznośną. Szczęk żelaznej zasuwy w drzwiach przeciwpożarowych położył kres panującej ciszy.”
Zadie Smith, O pięknie
Czy zawsze trzeba wszystko opisywać?
Jak już wspominałam, w powieściach realistycznych opisywano dokładnie niemal wszystkich i wszystko. Powstaje pytanie, czy zawsze jest to konieczne w powieści współczesnej? Nie, tym bardziej, jeśli pewne sprawy są oczywiste. Przykładowo, ktoś wsiada do taksówki – nie trzeba zaznaczać, że kierują nią kierowca, bo to zrozumiałe. Można oczywiście dodać opis kierowcy, nawet auta itd., jeśli ma to jakiś wpływ na fabułę lub po prostu doda fajnego kolorytu, bo kierowca jest np. dziwaczny. Wszystko jednak zależy od sytuacji. Nie należy z takimi zabiegami przesadzać, bo czytanie co stronę opisów ludzi, przedmiotów czy miejsc, które nie wnoszą nic do akcji, może okazać się nużące. Warto też mieć na uwadze, że czytelnik może chcieć sam wyobrazić sobie pewne elementy czy da radę je sobie dopowiedzieć, bez wyjaśnienia – należy wierzyć w inteligencję swoich czytelników.
To, jak będą wyglądały opisy, zależy od pisarza i jego pomysłu na książkę. Autor musi zastanowić się, jaki opis będzie pasował do kompozycji tekstu. Czy ma on towarzyszyć nastrojom bohatera? Czy też spowalniać akcję? Czy ma być stosowany w minimalnym zakresie, by pokazać świat przedstawiony. Czy też ma być go wiele, w tym także opisującego elementy niebezpośrednio związane z fabułą.